Realizm w malarstwie – cechy i autorzy

Realizm w malarstwie to jeden z najbardziej przełomowych nurtów, który w XIX wieku zrewolucjonizował nie tylko sposób patrzenia na sztukę, ale i na samą rzeczywistość. Zrodzony został z pragnienia oddania prawdy takiej, jaka jest, bez upiększeń, romantycznych wyobrażeń. Realizm stawia na piedestale życie codzienne – te surowe, niezbyt idealne, ale za to prawdziwe i autentyczne w swojej prostocie. Dla mnie, jako historyka sztuki, który poznał zagmatwany świat różnych nurtów, realizm stanowi wyjątkową pośród nich manifestację pewnej odwagi artystycznej. Zamiast odwoływać się do mitów, wyimaginowanych światów, artyści tej epoki postanowili pokazać nam, jak naprawdę wygląda życie, z jego wszystkimi trudami i pięknem tkwiącym w oddaniu tego, co proste i łatwe do pojęcia przez ogół.

Zgłębiając ze mną temat realizmu, zadaj sobie, Czytelniku, proste pytanie: czy sztuka ma za zadanie upiększać świat, czy raczej stanowić jego odbicie? Realizm odpowiada na to pytanie w sposób bezpośredni, często brutalny, ale nader szczery. Nie chodzi tu o dążenie do estetycznej doskonałości, lecz o uchwycenie istoty tego, co widzialne i namacalne. Dzieła malarzy realistów, jak Courbet, Millet czy Daumier, zrywają z akademickim wzorem idealizacji i oferują spojrzenie na świat takim, jakim jest – nieobrobionym, surowym, czasem nawet nieprzyjemnym.

Czym charakteryzuje się realizm?

Sztuka to nie miejsce na marzenia, lecz na prawdę. Prawdziwa sztuka to ta, która przedstawia życie takim, jakie ono jest, a nie takim, jakim chcielibyśmy, żeby było

– te słowa Gustave’a Courbeta doskonale oddają sens realizmu.

Realizm odrzucił idealizację rzeczywistości, co było charakterystyczne dla wcześniejszych nurtów jak romantyzm czy klasycyzm. Głównym celem realizmu jest przedstawienie rzeczywistości taką, jaka ona faktycznie jest, w całej jej surowości i codzienności. Artyści tego nurtu koncentrują się na scenach z życia codziennego, portretach zwykłych ludzi, pracy na roli, fabrykach, oraz w miejskim pejzażu. Co ciekawe, w realizmie nie znajdziemy heroicznych postaci, mitologicznych stworzeń czy historycznych bohaterów. Tu króluje codzienna rzeczywistość – niechlujnie ubrani robotnicy, zmęczeni rolnicy, miejscy żebracy.

O co tak naprawdę chodzi artystom w realizmie? O prawdę i szczerość w sztuce. Widzimy artystów, którzy, zamiast szukać wzniosłych tematów, biorą na warsztat to, co jest najbardziej ludzkie i bliskie nam wszystkim – codzienne szare życie, ze wszystkimi problemami, radościami, trudami, a także chwilami lepszymi. Wszystkie szczegóły dzieła mają być jak najbliższe rzeczywistości, każdy element uchwycony z największą precyzją. Dla realistów nie liczy się wyobraźnia, lecz obserwacja, prawdziwy artysta jest w ich oczach tym, który potrafi uchwycić rzeczywistość w najczystszej postaci.

Historia realizmu w malarstwie

Realizm w malarstwie wyłonił się jako reakcja na wcześniejsze nurty artystyczne, zwłaszcza romantyzm, który hołdował emocjom, wzniosłym uczuciom i fantastycznym pejzażom. W połowie XIX wieku w Europie zaczęły zachodzić wielkie zmiany społeczne i polityczne – rewolucje przemysłowe, urbanizacja, nowe ruchy robotnicze. Te przemiany w społeczeństwie wpłynęły także na artystów, którzy zaczęli coraz bardziej kwestionować sens malowania wyidealizowanych obrazów świata, podczas gdy rzeczywistość wokół nich była pełna problemów, trudności i niesprawiedliwości.

Głównym przedstawicielem realizmu był francuski malarz Gustave Courbet, który w 1855 roku wystawił swoje prace w „Pawilonie Realizmu” w Paryżu, w opozycji do oficjalnej Wystawy Światowej. Jego dzieła, takie jak „Pogrzeb w Ornans” czy „Kamieniarze”, przedstawiały sceny z życia zwykłych ludzi, bez upiększeń. Dla Courbeta sztuka była narzędziem do ukazywania rzeczywistości w najbardziej autentycznej formie. Przez to jego obrazy budziły kontrowersje – nie każdy chciał patrzeć na brutalną prawdę codziennego życia.

Realizm szybko rozprzestrzenił się na inne kraje Europy jako jeden z najbardziej popularnych stylów malarskich. W Rosji pojawił się ruch Pieriedwiżników, którego przedstawiciele, jak Ilja Riepin czy Wasilij Surikow, koncentrowali się na malowaniu scen z życia chłopskiego. Ich dzieła, jak monumentalne „Burłacy na Wołdze” Riepina, ukazywały trudy i wyzwania, z jakimi borykali się rosyjscy robotnicy i chłopi. W Stanach Zjednoczonych, z kolei, realizm rozwinął się dzięki takim artystom jak Thomas Eakins czy Winslow Homer, którzy ukazywali życie codzienne w młodym, dynamicznym społeczeństwie amerykańskim.

Najważniejsze wydarzenia w historii realizmu

1. 1848 – Rewolucje w Europie, które zainspirowały wielu artystów do poszukiwania nowych form wyrazu w sztuce.
2. 1855 – Gustave Courbet otwiera „Pawilon Realizmu” w opozycji do Wystawy Światowej w Paryżu.
3. 1857 – Jean-François Millet maluje „Zbierających kłosy”, jedno z najważniejszych dzieł realizmu.
4. 1863 – „Salon Odrzuconych” w Paryżu, gdzie wystawiono wiele dzieł realistów, w tym obrazy Maneta.
5. 1870 – Rosyjscy Pieriedwiżnicy organizują swoje pierwsze wystawy, propagując realizm w sztuce rosyjskiej.
6. 1873 – Thomas Eakins rozpoczyna karierę w Stanach Zjednoczonych, koncentrując się na realistycznych portretach i scenach z życia.
7. 1874 – Pierwsza wystawa impresjonistów w Paryżu, na której można zauważyć wpływy realizmu.
8. 1884 – Ilja Riepin maluje „Burłaków na Wołdze”, ukazując brutalność życia rosyjskich robotników.
9. 1900 – Realizm w Stanach Zjednoczonych zyskuje na popularności, zwłaszcza w pracach Eakinsa i Homera.
10. 1907 – Śmierć Gustave’a Courbeta, pioniera realizmu.

Najlepsi malarze z dziedziny realizmu

Wielu malarzy przyczyniło się do rozwoju realizmu i każdy z nich wniósł coś unikalnego do tego nurtu. Najważniejsi przedstawiciele tego kierunku to artyści, którzy nie bali się konfrontować z prawdą i pokazywać świata takim, jaki jest.

• Gustave Courbet – bez wątpienia ojciec realizmu. Jego monumentalne dzieła, takie jak „Pogrzeb w Ornans” czy „Kamieniarze”, na zawsze zmieniły sposób, w jaki patrzymy na sztukę. Courbet wprowadził surowość i brutalność życia codziennego na salony sztuki.
• Jean-François Millet – artysta, który słynie z przedstawień wiejskiego życia. Jego „Zbierający kłosy” to jeden z najbardziej rozpoznawalnych obrazów epoki, pokazujący trud pracy na roli.
• Honoré Daumier – mistrz karykatury i malarstwa społecznego. Daumier uchwycił w swoich pracach życie francuskiej klasy robotniczej, często z gorzką ironią.
• Ilja Riepin – rosyjski malarz, którego „Burłacy na Wołdze” stało się symbolem zmagań rosyjskiego ludu. Riepin stworzył pełne dramatyzmu i emocji dzieła, które głęboko wpłynęły na rosyjską sztukę.
• Thomas Eakins – amerykański artysta, który skupił się na portretowaniu zwykłych ludzi w ich codziennym życiu. Jego obrazy, takie jak „The Gross Clinic”, ukazują brutalne sceny chirurgiczne, pokazując prawdziwe życie bez filtrów.

Najbardziej wiekopomne dzieła realizmu malarskiego

Realizm wydał na świat wiele dzieł, które do dziś uznawane są za kamienie milowe w historii sztuki. Każdy z tych obrazów na nowo definiował, czym może być sztuka, ukazując codzienność i realia życia w sposób, który wcześniej był nieakceptowalny przez elity artystyczne.

1. „Pogrzeb w Ornans” – Gustave Courbet – ten monumentalny obraz zmienił wszystko. Courbet przedstawił zwykły wiejski pogrzeb w sposób, który wywołał kontrowersje w świecie sztuki. Zamiast idealizacji – surowa prawda o śmierci i życiu wiejskich ludzi.
2. „Kamieniarze” – Gustave Courbet – kolejne przełomowe dzieło Courbeta, przedstawiające ciężką, fizyczną pracę dwóch mężczyzn rozbijających kamienie. Surowość, brutalność i prostota obrazu wpisały się w nowy nurt artystyczny.
3. „Zbierający kłosy” – Jean-François Millet – jeden z najsłynniejszych obrazów epoki, przedstawiający biedne kobiety zbierające resztki po żniwach. Millet w tym obrazie oddaje hołd prostym ludziom i ich trudowi, ukazując zarazem niesprawiedliwość społeczną.
4. „Burłacy na Wołdze” – Ilja Riepin – to monumentalne dzieło, które ukazuje grupę wyczerpanych robotników ciągnących barki wzdłuż Wołgi. Obraz jest pełen napięcia, dramatyzmu i emocji.
5. „The Gross Clinic” – Thomas Eakins – realistyczne przedstawienie operacji chirurgicznej, które szokowało swoją dosłownością. Eakins nie bał się pokazać ludzkiej fizjologii w najbardziej brutalny sposób.

Realizm a inne kierunki w sztuce

Realizm, choć zrewolucjonizował sztukę XIX wieku, nie był jedynym nurtem tego okresu. Istnieją kluczowe różnice między realizmem a innymi popularnymi kierunkami, takimi jak romantyzm i impresjonizm. Romantyzm, który dominował przed narodzinami realizmu, stawiał na emocje, wyobraźnię i fantazję. Romantycy malowali idealizowane pejzaże, historyczne sceny pełne dramatyzmu, odwoływali się do mitologii i fantazji. Realizm natomiast całkowicie odrzucił te tendencje, koncentrując się wyłącznie na przedstawianiu rzeczywistości taką, jaka jest – bez idealizacji i interpretacji.

Impresjonizm, który pojawił się niedługo po realizmie, również różnił się podejściem do sztuki. Impresjoniści starali się uchwycić chwilę – ulotność światła, koloru, ruchu. Podczas gdy realiści skupiali się na dokładnym oddaniu rzeczywistości, impresjoniści eksperymentowali z techniką, kolorem i formą, tworząc bardziej subiektywne przedstawienia. Realizm był bardziej dosłowny, impresjonizm – bardziej emocjonalny i zmysłowy.

W opozycji do realizmu, taki kierunek, jak kubizm dekonstruował rzeczywistość, prezentując obiekty z różnych perspektyw jednocześnie, co prowadziło do abstrakcji formy i struktury. Z kolei przedstawiciele dadaizmu, reagujący na wojnę i konwencje społeczne, odrzucali tradycyjne pojęcia piękna i logiki, operując absurdem i przypadkiem, wyśmiewając wszelkie normy estetyczne, co czyniło go ruchem anarchicznym i antyartystycznym w porównaniu z klasycznym realizmem. Widać to było także w całkowicie odróżniającym się malarstwie futuryzmu.

Realizm współcześnie

Realizm współczesny nie jest tym samym, czym był w XIX wieku, ale jego dziedzictwo jest wyraźnie widoczne w dzisiejszym malarstwie. Współcześni artyści, inspirowani realizmem, skupiają się na dokumentowaniu rzeczywistości, choć często robią to z nowoczesnymi technikami i w bardziej złożony sposób. Hiperrealizm jest jednym z przykładów tego, jak realizm ewoluował. Artyści hiperrealistyczni, tacy jak Chuck Close czy Ralph Goings, wykorzystują techniki fotograficzne, aby tworzyć obrazy, które są bardziej „realistyczne” niż sama rzeczywistość.

Nie możemy również zapominać o realizmie społecznym, który wciąż jest żywy w sztuce współczesnej. Wiele współczesnych dzieł malarskich skupia się na problemach społecznych, takich jak nierówności, wykluczenie czy trudne warunki życia. Artyści tacy jak Kehinde Wiley czy Banksy w swoich pracach kontynuują tradycję realistycznego przedstawiania rzeczywistości, ale w nowoczesnym, politycznie zaangażowanym kontekście.

Realizm – mimo że jego klasyczna forma wyłoniła się ponad sto lat temu – wciąż odgrywa kluczową rolę w sztuce współczesnej. Dla mnie, jako historyka sztuki, jest to dowód na to, że prawda w sztuce, nawet jeśli czasami bolesna, nigdy nie wychodzi z mody. Realizm pozostaje żywy, bo sztuka, która opowiada o życiu takim, jakim jest, zawsze znajdzie odbiorców.